Nyu-Yorkda Türk Evində Mahmud Kasğarinin “Divanü lüğət-it türk” əsərinin 86 il sonra tapılmış, repressiya qurbanı, özbəkəsilli türkoloq Xalid Səid Xocayevə məxsus latın qrafikalı ilk əlyazmasının nəşrinin təqdimatı və sərgisi keçirilib.Təqdimat və sərgi Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin xüsusi dəstəyi və AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri, dosent Vəfa Abdullayeva-Nəbiyevanın  təşkilatçılığı ilə hibrid formatda keçirilib.

Qeyd edək ki, bu il əsərin 950 illik yubileyi çərçivəsində silsilə tədbirlər təşkil olunur. Bu tədbirdə əvvəlkilərdən fərqli olaraq Xalid Səid Xocayevin yadigarı - Kanadada yaşayan nəvəsi Əfruz Məmmədovanın ailəsi də iştirak edib.

Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru akademik Rafael Hüseynov, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, bu böyük tapıntının müəllifi, professor Nadir Məmmədli, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun birinci katibi Leyla Həsənova, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru professor Mahirə Hüseynova, Özbəkistan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti professor Bəhram Abdulxalimov, görkəmli türkoloq Xalid Səid Xocayevin nəvəsi Əfruz Məmmədova, AMEA-nın Folklor İnstitutunda bölmə rəhbəri Əli Şamil, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri Almaz Ülvi Binnətova, BDU-nun professoru Yeganə İsmayılova tədbirdə çıxış ediblər.

Tədbirdə Xalid Səid Xocayevin həyatı, yaradıcılığı, ailəsi haqqında qısametrajlı film nümayiş olunub. 
Sərgidə isə Xalid Səid Xocayevin arxivi - “Keçmiş günlər”, “Müxtəsər üslubiyyat”, elmi-publisistik əsərlərinin siyahısı, özü yazdığı tərcümeyi-halı, ailə fotoları, həyat və yaradıcılığı haqqında kitablar nümayiş edilib.

Tədbirin qonaqları sırasında Azərbaycanın BMT yanında Daimi Nümayəndəliyinin, Türk Amerikan Yönləndirmə Komitəsinin təmsilçiləri və digər türk dövlətlərinin nümayəndələri də olub.

Azərbaycanlı türkoloq və alim Nadir Məmmədli Xalid Səid Xocayevin latın qrafikalı "Divanü lüğət-it türk" əlyazmasını 86 il sonra tapmaqla türkoloji elmində böyük bir hadisə yaratmış olub. Belə ki, Xocayevin bu əsəri üzərində apardığı tədqiqatlar və həmin əlyazmanın tapılması, türk dili və mədəniyyəti sahəsində yeni elmi məlumatların əldə edilməsinə səbəb olub. Nadir Məmmədli bu əlyazmanı tapmaqla yanaşı, əsərin tədqiqinə də mühüm töhfə verib, Xocayevin apardığı elmi işləri yeni bir perspektivdən işıqlandırmağa nail olub.

Nadir Məmmədlinin yaradıcılığı haqda

Qeyd edək ki, Nadir Məmmədli 1954-cü ildə Azərbaycanda anadan olub. O, türk dili və mədəniyyətinə dair aparılmış çoxsaylı tədqiqatlarda iştirak edib, xüsusən də türk xalqlarının dilinin və ədəbiyyatının inkişafını öyrənməkdə diqqət mərkəzində olub. O, türk dili və ədəbiyyatının müxtəlif dövrlərini araşdırmış, klassik və müasir türk yazılı ədəbiyyatına dair mühüm araşdırmalar təqdim edib. Nadir Məmmədli həmçinin qədim türk mədəniyyətinin, xüsusilə Orxon-Yenisey yazılarının təhlilinə diqqət yetirərək, həmin dövrün dil və yazı sistemlərini öyrənib, bu sahədə bir çox elmi məqalələr və monoqrafiyalar dərc edib. Nadir Məmmədli türk dilinin tarixinin müxtəlif dövrlərindəki inkişafını araşdırmış, dilin fonetik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərini tədqiq edib.

O, Xalid Səid Xocayevin latın qrafikalı "Divanü lüğət-it türk" əsərinin əlyazmasını tapması ilə çox böyük əhəmiyyət kəsb edən bir hadisəyə imza atıb. Bu tədqiqat nəticəsində Məmmədli, uzun illər boyu itirilmiş sayılan bu qiymətli əlyazmanı ortaya çıxarmış, həmçinin Xocayevin əsəri üzərində yeni tədqiqatlar aparmışdır. Xocayevin əlyazması, türkoloji tədqiqatlarda yeni bir dövr açmış, həmçinin Kasğariyə aid olan bu əsərin önəmini yenidən diqqətə çatdırmışdır. Nadir Məmmədli, bu tapıntının türk dili və mədəniyyətinin öyrənilməsində müstəsna bir yer tutduğunu vurğulamış və əsərin elmi ictimaiyyətə təqdim edilməsinə mühüm töhfələr vermişdir.

Nadir Məmmədli, həmçinin Azərbaycan dilçiliyinə aid müxtəlif problemləri də tədqiq edən bir alimdir. Onun əsərlərində Azərbaycan dilinin xüsusiyyətləri, dialektləri və tarixi inkişafı barədə geniş və ətraflı məlumatlar mövcuddur. O, Azərbaycan dilinin sintaksisi, leksikası və fonologiyasına dair dərindən təhlillər aparmış və dilin inkişafını, qorunmasını və gələcəyini təmin etmək üçün tövsiyələrdə bulunmuşdur.

Repressiya qurbanı, özbəkəsilli türkoloq Xalid Səid Xocayev kimdir?

Xalid Səid Xocayev, XX əsrdə Sovet İttifaqı dövründə repressiyalara məruz qalmış və türkoloq sahəsində əhəmiyyətli tədqiqatlar aparmış özbəkəsilli alimdir. Onun həyatı və yaradıcılığı, dönəmin siyasi mühitində mədəni və elmi fəaliyyət göstərməkdəki çətinlikləri və repressiya siyasətinin təsiri ilə bağlıdır.

Xocayev, 1909-cu ildə Özbekistanın Taraz şəhərində dünyaya gəlib. O, gənc yaşlarından türk dilləri və mədəniyyəti ilə maraqlanmağa başlamış, həmçinin türk dünyasının zəngin irsini öyrənmək üçün bir çox tədqiqatlar aparıb. Mədəniyyətin və dilin qorunması üçün mühüm işlər görən Xocayev, xüsusən türkoloji sahədəki böyük uğurları ilə tanınıb. O, 1930-cu illərdə Sovet dövründəki mədəniyyət və elmə olan baxışların sərt olması səbəbindən repressiyaya məruz qalaraq, uzun illər boyu həbsxana həyatı yaşayıb.

Xalid Səid Xocayevin əsas tədqiqat sahələri, türk dili, ədəbiyyatı və folklorunun öyrənilməsi ilə əlaqəlidir. O, türk dillərinin tarixini, xüsusiyyətlərini və zəngin ədəbi irsini təhlil edən bir sıra əsərlər yazıb. Xocayevin ən böyük töhfələrindən biri, Mahmud Kasğarinin “Divanü lüğət-it türk” əsəri üzərindəki tədqiqatlarıdır. Bu əsər türk dili və mədəniyyəti haqqında əhəmiyyətli məlumatları ehtiva edən bir əsər olmaqla yanaşı, Xocayevin apardığı araşdırmalar, əsərin daha geniş yayılmasına və tədqiqinə böyük təsir göstərib.

“Divanü lüğət-it türk” əsəri haqda

Mahmud Kasğari, XI əsrin məşhur türk alimi və dilçisi olaraq, "Divanü lüğət-it türk” adlı əsəri ilə türk dilinin tədqiqində böyük bir inqilab edib. Bu əsər, türk dilləri və ədəbiyyatını sistemli şəkildə təsvir edən ilk əhəmiyyətli əsərdir. Kasğari əsərində, türk dillərinin müxtəlif formalarını, söz ehtiyatlarını və mədəni xüsusiyyətlərini təqdim etmişdir. "Divanü lüğət-it türk” əsəri, türk dünyasının zəngin irsinin qorunmasında və tədqiqində mühüm yer tutub.

Lakin bu əsər uzun illər boyunca itirilib və əlyazmaları çox çətin tapılıb. Əsərin tapılması, türkoloji elmində böyük bir hadisə olmuş və həm Azərbaycan, həm də dünya türkoloqları üçün yeni elmi məlumatlar təqdim edib.